Elazığ ili sahip olduğu tarihi geçmişiyle oldukça köklü bir yapıya sahiptir. Özelikle Fırat nehri boylarının Türk yurdu haline geldikten sonra birçok kültürel unsuru bağrında barındırmıştır. Harput’tan Keban’a, Palu’dan Ağına Fırat kültürü, inancı, yaşamı kültürel değerleriyle köklü bir gelenek haline dönüşmüştür. Bu köklü ve kadim kültür içerisinde Orta Asya’dan Elâzığ’a uzanan bazı inanışlara ait semboller bulunmaktadır. Bu mitolojik inanışlar arasında hiç şüphesiz en önemli yeri bereket sembolleri oluşturmaktadır. Elazığ ili halk kültürü ve inanışlarında farklı yönleriyle bereket sembolleri bulunmaktadır. Melhem ağacından, üzerlik bitkisine çeşitli objeler bereket için kullanılmaktadır. Bu objelerin dışında bahar aylarında gerçekleştirilen bazı ritüellerde bolluğun ve bereketin gelmesi için yapılmaktadır. Örnek verecek olursak Nisan yağmurunun toplanması, yedi taşın üst üste dizilmesi, bazı bitkilerin tütsüsünün yakılması gibi ritüellerdir. Bu inanç ve ritüellerin birçoğu orta Asya Türk topluluklarındaki halk inanışları ile bağdaşmaktadır. Hem Türk halk kültürü hem de şaman inancı bu ritüeller ile kısmen de olsa yaşatılmaktadır. Bu durum aslında kültürün ve inancın bin yıllar geçse de, coğrafya değişse de bir şekilde devam ettirildiğinin açık örneğidir. Elazığ ilinde bulunan en önemli bereket sembollerinden biride kaplumbağadır. Kaplumbağa özellikle Türk toplumlarında her daim bolluğun bereketin, ululuğun, yüceliğin sembolü olarak binyıllar boyunca işlenmiştir. Bu duruma en büyük teşkil kaplumbağa canlısının uzun ömürlü olması, evini sırtında taşıması, gözlerinin çok keskin olması yön bulmada oldukça iyi yeteneklere sahip olması gibi durumlar etken olmuştur. Eski Orta Asya Türk toplumlarında ki halk inançlarında kaplumbağa büyük önem arz etmiştir. Hatta bu inançların birimde dünya bir kaplumbağanın sırtında olduğu ifade edilmektedir. Yine Göktürk kitabesi bir kaplumbağanın sırtında olması Türk toplumlarında bu canlının ne kadar önemli olduğunu vurgulamaktadır. Elazığ halk kültüründe ise kaplumbağa oldukça önemli bir yer teşkil etmektedir. Birçok evin girişinde bereketin gelmesi için küçük kaplumbağalar asıldığı sıklıkla görülmektedir. Bunun dışında kırsal bölgelerde kaplumbağa canlısına karşı her zaman ılımlı yaklaşılıp bu canlıya karşı hassas davranıldığı gözlemlenmiştir. (kaplumbağaya su verme veya yolda yürürken karşıdan karşıya geçirme vb.) kısacası Elâzığ ilinde halkın kaplumbağa canlısına karşı özel bir sevgisi bulunmaktadır. Elazığ ili Zafran mahallesinde yaşayan pelül dediğimiz İsmail Kuşaksız namı değer Gakgo İsmail 50 yılı aşkın bir süredir dağlarda, sokaklarda gezerek küçük kaplumbağa yavrusu toplamaktadır. Gakgo İsmail bu yavruların onu her türlü kötülükten koruduğuna inanmaktadır. Ayrıca ölmüş kaplumbağa yavrusu gördüğünde ise onu bir ipe bağlayarak evine asmaktadır.
Gakgo İsmail’in tüm hayatı kutsal gördüğü kaplumbağa yavrularıyla geçmektedir. Bu yazımızda değineceğimiz ası önemli husus ise Harput’un Elâzığ’ın tarihi geçmişini yansıtan Fırat kaplumbağasıdır. Fırat kaplumbağası Fırat nehri kenarında çamurluk alanlarda yaşayan endemik bir türdür. Diğer kaplumbağalardan şekil ve yapısı olarak farklıdır. Dış kabuğu yumuşak ve yatay bir görümüne sahiptir. Burun yapıları uzun olup, sırt bölgeleri açık yeşil tonlarında, karın bölgeleri ise beyaz bir yapıya sahiptirler. Kabuğun üzeri yumuşak bir deri ile örtülüdür. Üzeri lekesizdir. Ancak çok küçük ve belirsiz benekler bulunur. Ortalama boyları 30 ve 40 cm arasında değişmektedirler. Ayak yapıları palet şekline benzetilmektedir. Oldukça az rastlanan bu canlıya Elâzığ ilini çevreleyen Fırat nehri kenarında görmek mümkündür. Bu canlının bin yıllardır Elâzığ ili Fırat nehri kenarında yaşadığı aşikârdır. Fırat Kaplumbağası kültürel anlamda da Anadolu ve Mezopotamya medeniyetleri için önemli bir yer teşkil etmektedir. Bu topraklarda yaşayan medeniyetler, Fırat kaplumbağasını bereket simgesi olarak kabul etmiş olup, Fırat kaplumbağasını simgeleyen heykeller yapmışlardır. ‘’Harput’a yakın illerden olan Diyarbakır’da bulunmuş ‘’Kireç taşından yapılan bir kabartma bir frizde farklı boyutlardaki maske benzeri yüzü olan insan yüzüne benzediği görülmektedir. Bu insan kafalarının yine saçsız olduğu görülür. Söz konusu figürler sivri kafasından ötürü bolluk bereket simgesi Fırat kaplumbağası olduğu bilinen karnı daha küçük ve yuvarlak bir figürün etrafında sıralanmışlardır. Bu figürlerin kolları yukarı doğru kalkık, bacakları her iki yana açık olduğu için olasılıkla dans etmektedirler.’’ [1]
Elazığ ili Harput kalesinde bulunan 4000 yıllık Harput kabartmasında ise bölgenin tarihi geçmişinin yeniden değerlendirilmesine kapı açmıştır. Bu tarihi Harput kabartmasında Fırat nehrinde kayıkla giden insanlar betimlenmiş, Kalkolitik dönemde Harput’ta balık avcılığı ve nehirde taşıma ticareti yapıldığı belgelenmiştir. Kabartmada aktarılan tarihi olaylar, kenti sınırlayan surların etrafında gerçekleştiğini belirtmektedir. 4000 yıllık Harput kabartmasında bulunan yatsı şeklindeki Fırat kaplumbağası sembolünün bulunması ne kadar büyük bir önem arz ettiğini tahmin bile edemeyiz. Yapılan araştırmalara göre kabartma üzerinde bulunan savaşçılar ve Harput’un bereketi için kabartma bulanan 4000 yıllık Fırat kaplumbağası şekilleri oldukça ilgi çekmektedir. Fırat kaplumbağası kabartmamasının olması, Fırat nehrinde balıkçıların yer alması kaplumbağanın Harput’un ve bölgenin sembolü olduğuna işarettir.
[1] GÖKÇEN Bayram, Güneydoğu Anadolu’nun Neolitik Çağ Totemleri Ve Ritüel Nesneleri. AMİSOS /
Cilt/Volume 3, Sayı/Issue 4 (Haziran/June 2018), ss./pp. 67-89
Bu durum bizlere göstermiş oluyor ki bin yıllardır Fırat kaplumbağası bu bölgenin inanç ve bereket sembolleri arasındadır. Elazığ ilinde Asurlardan kalma 4000 yıllık Harput kabartmasından, Türk Mitolojisine ve günümüzde yaşayan kaplumbağalara gönülden bağlı olan Gakgo İsmail’e kadim kültürün devamlılığını sürdüren halk inançları devam etmektedir.
FOTO 1: 4000 yıllık Harput Kabartması
FOTO 2: Fırat Kaplumbağası Kabartması
FOTO 3: Harput kabartmasında yer alan Fırat kaplumbağası sembolü.
FOTO 4: Endemik bir tür olan Fırat kaplumbağası
