2023 yılı bütçe gelirleri 3 trilyon 810 milyar lira, giderler ise 4 trilyon 470 milyar lira olarak öngörüldü. Bu gelirlerin 3 trilyon 200 milyar lirası yani yüzde 84’ü vergi gelirlerinden oluşmaktadır. Vergi gelirleri Vergi Denetim Kurulu’na bağlı yaklaşık 7 bin görev yapan vergi müfettişleri tarafından denetlenmektedir. Türkiye genelinde 2022 yılı itibariyle yaklaşık 3 milyon 433 bin vergi mükellefinin bulunduğu açıklanmaktadır. Bu toplam nüfusun yüzde 4’üne karşılık gelmektedir. Yani nüfusun sadece yüzde 4’ü vergi mükellefidir. Ülkemizde vergi sisteminin dolaylı vergiler üzerine kurulması, gelir vergisinin ise yüzde 94’ünün kaynakta kesilmesi ve önemli ölçüde kayıt dışılık nedeniyle mükellef sayısı artmamaktadır. (1) Vergi Denetim Kurulu 2022 yılı faaliyet raporunda, mükelleflerin inceleme oranı yüzde 2.26 olarak açıklanmıştır. Vergi mükelleflerinin iş yükünün azaltılmasına çok sık çıkartılan af yasaları ile mükelleflerin vergi denetimi dışında bırakılması ve bazı mükelleflerin beyanname dışı vergilendirmeleri etkili olmuştur. Devlet gelirleri içinde önemli bir yeri olan vergi boyutunda denetim görünümü böyle iken, merkezi yönetim bütçe kapsamındaki harcamalarının (giderlerin) denetiminde farklı bir tablo görmekteyiz. Bu denetimi yapan Sayıştay, kamu idareleri ile sosyal güvenlik kurumlarının, mahalli idarelerin, kamunun sermaye payı yüzde 50’den fazla olan özel kanunlarla kurulmuş anonim ortaklıklarının ve diğer kamu idarelerinin bütün gelir ve giderlerini denetlemekle görevlidir. (2) Denetim görevini üstlenen Sayıştay Denetçileri sadece 1000’e yakın bir kadro ile bu kuruluşları denetlemektedirler. Sayıştay denetçileri genellikle Bakanlıkların, Büyükşehir Belediyelerinin, Üniversitelerin, Sosyal Güvenlik Kurumlarının, Kamu Bankalarının, Devlet Su işleri, Karayolları Genel Müdürlüğü, TRT ve Milli Piyango ve Diyanet İşleri Genel Müdürlüğü gibi bağımsız genel müdürlüklerin tamamının işlemlerini denetlemektedirler. 31 Mayıs 2019 Mahalli İdareler seçimi verilerine göre;
-30 Büyükşehir Belediyesi
-51 İl Belediyesi
-922 İlçe Belediyesi
-386 Belde Belediyesi
Bulunmaktadır. Sayıştay Büyükşehir Belediyeleri ile tüm 51 İl Belediyesinin işlemlerini denetlerken diğer belediyelerden sadece belirli bir bütçe ağırlığına sahip olanların yüzde 80-90’ını denetleyebilmektedir. Bugün birçok belediyeye bağlı yüzlerce şirket çeşitli alanlarda ticari faaliyet göstermesine rağmen gelir ve giderleri denetim dışında kalmaktadır. Keza aynı şekilde kamunun özel kanunlarla kurulmuş anonim ortaklıkları da denetlenememektedir. Ayrıca bunlara bağlı organların ve şirketlerin denetçi yetersizliği nedeniyle denetim dışı kaldığını görüyoruz.
Denetim faaliyetleri, belli bir büyüklükte belge, defter ve kayıtlar üzerinden zaman sınırlamasına bağlı olarak yapılacak ayrıntılı bir incelemeyi kapsamaktadır. Bu nedenle önemli bir mesleki bilgi ve tecrübeyi gerektirmektedir. Özel bir statüye sahip olan denetçiler belli bir zaman diliminde yardımcı olarak çalışarak yetişme ve tecrübe kazanma süreci geçirdikten sonra denetim yetkisi almakta ve denetim görevini yürütme organından bağımsız ve bir mesleki güvence içinde yerine getirmektedirler. Bu mesleği yapanlardan birçoğu kamudan emekli olup veya ayrılarak Yeminli Mali Müşavir olarak çalışmaktadırlar. Günümüzde vergi idaresi yaklaşık 5000 kişiden oluşan bu tecrübeli meslek grubundan bazı vergi uygulamalarında yararlanarak vergi denetim açığını kapatmaya çalışmaktadırlar. Aynı şekilde harcama (gider) denetimindeki açığın da denetim dışı kalan belediyelere, belediye şirketlerine, özel kanunlarla kurulmuş olan anonim ortaklıklara ve benzeri kuruluşlara Yeminli Mali Müşavirler tarafından denetleme zorunluluğu getirilerek kapatılabileceğini öneriyoruz.
Kaynakça:
(1) Nedim Türkmen
(2) sayder.org.tr
