Keban’a komşu ilçelerden Arapgir ile ilgili Kamûsü’l Alâm’ın 4. Cildinin 3142 sayfasında yer alan bir bölüm var.
Kamûsül Alâm Seçmeler; Şemseddin Sami’nin 1889 ve 1898 seneleri arasında yayınlamış olduğu, Türkçe'nin ilk ansiklopedisi olarak kabul edilebilecek bir yapıttır. Şemseddin Sami ise 1850-1904 yılları arasında yaşamış, ilk Türkçe sözlük, ilk Türkçe ansiklopedi, ilk Türk romanı gibi çalışmaları olan önemli bir kişidir. Aynı zamanda Galatasaray Spor kulübünün kurucusu Ali Sami Yen’in de babasıdır.
Aşağıdaki bölüm de Kamûsü’l Alâm’ın 4. cildinde bulunmaktadır. Keban Gazetesinin ilk sayısında da yine bu ansiklopedideki “Keban” bölümünü sunmuştum. Çeviri çalışması rahmetli amcam Ahmet Bayındır’ındır. Saygı ve rahmetle anıyorum.
“Ma’mûretü’l-Aziz Vilayeti’nin Harput Sancağı’nda ve Harput’un 75 kilometre şimal-i garbisinde ve Malatya’nın 55 kilometre şimalinde olarak 39 derece arz-ı şimali ile 36 derece 20 dakika tûl-i şarkide ve Fırat’a tabi Karasu mecrasının 25 kilometre garbinde vâki kaza merkezi bir kasaba olup, nısfından ziyadesi Müslim olmak üzere, 20. 000 ahalisi, pek çok bağ ve bahçeleri, evlerde yapılan gezi ve alaca gibi ipek ve pamuk mensucatı, 18 cami ve mescidi, bir tekkesi, 3 medresesi, 1 kütüphanesi, 4 Ermeni, 1 Katolik ve 1 Protestan kilisesi, 4 hanı, büyücek çarşısı, müteaddit hamamlarıyla çeşmeleri, 2 rüşdiye ve 2 sıbyan mektepleri; 16 Ermeni ve Katolik ve Protesten mekâtib-i muhtelifesi, 2 kitapçı dükkanı, 2 eczanesi, 18 mensucat fabrikası ve 4 dabağhanesi vardı. Kasaba arızalı bir yerde olup, haneleri seyrek ve bağ ve bahçelerle muhat olmağla, dairesi pek vâsi ve hariçten manzarası be-gâyet dil-nişindir. Kasabanın mevki-i kadiminde pek eski zamanlardan kalma ve Mülûk-i Furs ebniyesinden olduğu maznun olan musanna bir cami-i şerifle sair bazı maâbîd-i atika bulunuyor.
Arapgir Kazası vilayet ve sancağın garb-i şimali kısmında olup; şimalen Eğin Kazasıyla, şarken Dersim Sancağıyla, cenuben Keban Madeni Kazasıyla, Garb-i cenubi cihetinden Malatya Sancağıyla, garben dahi Sivas Vilayeti’yle mahdut ve 88 karyeyi havidir. Arazisi umumiyet üzere dağlık ve arızalı olup, Fırat’a tabi Karasu’ya dökülür birçok çay ve dereleri vardır. Arazi-i mezruası ve hububat vesair mahsulâtı dahi var ise de, başlıca mahsulâtı meyvelerin envaıyla üzüm vesaireden ibarettir. Kazanın ekser ahali-i zükûru odacılık ve uşaklık gibi hizmetlerle İstanbul’da vesair büyük şehirlerde bulunurlar. Mamûlat-ı sınâiyyesi başlıca gezi ve manusadan ibarettir.
Ahalisi 32.533 nüfustan ibaret olup, 11.000 kadarı mezâhib-i selâseye münkasım Ermeni ve küsuru kâmilen Müslim’dir. Merkez kaza kurbunda bulunan Sarı Çiçek Yaylası’nda yazın külliyatlı koyun sürüleri bulunup, sütlerinden istihsal olunan sadeyağ pek nefis ve güzel rayihalı olur. Derûn-i kazada 35 cami ve mescit, 38 mektep, 4 medrese, 11 kilise, 4 hamam, 32 değirmen ve fabrika ve 475 dükkân mevcuttur.”
Fotoğraf bölümünde ise Arapgir’den çok eski bir fotoğraf var. Fotoğrafta görünen, azınlıklara ait katedrali Arapgir Belediyesi 1957'de dinamit ile yıkmış ve arsası ise ilçe sakinlerinden birine satılmıştır…