Anadolu Türkmen kültürü binyılların vermiş olduğu birikimin sonucu oldukça köklü bir yapıda şekillenmiştir. Bu başlıklar altında inançsal anlamdan, giyim kuşama, sosyal düzenden müzik icrasına, gibi kavramlar yer edinmiştir. Köklü Anadolu-Türkmen kültürünün hiç şüphesiz en önemli kavramlarından biri de musiki olmuştur. Dede Korkut’tan günümüze gelen geleneksel yapı içeresinde nice ozanlar, hak âşıkları ve icracılar bu köklü yapıyı bizlere ulaştırmışlardır. Türk halk müziği çatısı altında birçok enstrüman günümüzde geleneksel yapısını korumaktadır. İşte bu en önemli sazlardan birisi Irızva diğer adıyla Ruzba sazıdır. Günümüzde unutulmaya yüz tutmuş ve icracısı oldukça azalmış olan Irızva diğer adıyla da Ruzba sazını anlatmaya, aktarmaya çalışacağız.
Irızva-Ruzba Sazı:
Irızva Sazı Orta –Asya kökenli bir çalgı aleti olup, Türklerin en otantik sazları arasında gösterilmektedir. İki telden oluşan bu saz kendine ait bir perde sistemi akort sistemi ve perde düzeni bulunmaktadır. İcra olarak bağlama ailesinden büyük farklılıkları söz konusudur. Kopuz, ailesinden olan Irızva köklerinden almış olduğu geleneksel tınıları çok güçlü bir şekilde bizlere yansıtmaktadır. Özellikle son yıllarda Nesimi Çimen’in çalmasıyla daha da ün kazandığını düşünmekteyiz. Yapmış olduğum derleme çalışmaları sırasında, Anadolu Alevi-Türkmen köylerinde yaptığım gözlemlerde Zakirler bu sazı icra ederken Şıh düzeni dedikleri bir düzen ile de icra etmektedirler. Irızva sazı tarihsel anlamda ilk kez Kaygusuz abdal şiirlerinde yer verildiği görülmüştür. Melih Duygulu Irızva sazı ile ilgili olarak şöyle demiştir.
“Irızva: Bağlama tipli telli çalgı. Daha çok Güneydoğu Anadolu ‟da ve Doğu Anadolu’nun
Bazı kesimlerinde kullanılan bu çalgı tipi günümüzde yok olmak üzeredir. Kelimenin “ravza”,
“rızva”, “ruzba” (Evliya Çelebi Seyahatnâmesi‟nde) gibi kullanımları varsa da yaygın olanı
“ruzba”dır. Türkmenler arasında, yerel dil özelliklerine bağlı olarak kelimenin başında “r”
Harfi kullanılmadığından “rızva” adı “ırızva” biçiminde seslendirilir. İki grup telli olan iki, üç ve dört telli; üç grup telli olanları üç-altı telli olabilir. Çukurova‟da Türkmen Aşiretleri arasında çalınan ırızvaya “karadüzen” de denir. Irızva bazı yörelerde (Çukurova gibi) tezene ile çalınıyorsa da çoğunlukla elle (Şelpe) çalınmaktadır. Muş-Adana arasında kalan geniş koridorda daha çok Alevilerin kullandıkları “dede sazı”, “balta saz” adlı çalgıların eski adının “ruzba/ırızva” olduğu rivayet edilmektedir. Bu konu hâlâ açıklığa kavuşturulmuş değildir.
Irızva Sazının Anadolu Türkmen Kültürü İçerisindeki Yeri ve Önemi:
Irızva sazı bir enstrümandan daha ziyade binlerce yıllık bir kültür birikiminin, inancın, gelenek ve göreneklerin öğretilerden dut ağacına ve tellere yansıması olarak gösterebiliriz. Şairin de dediği gibi ‘’iki tel bir tahta, boyun eğmemiş ne şaha ne taca.’’ Bu söz aslında Anadolu insanının düşünce yansımasıdır diyebiliriz. Yine ulu önder Mustafa Kemal Atatürk oturmuş olduğu bir ortamda beyler ‘’Şu gördüğünüz sazın bağrında bir milletin kültürü dile geliyor " sözü ne denli bir öneme sahip olduğunu belgelere niteliktedir. Kaygusuz Abdalın demiş olduğu ‘‘Otuz kopuz, kırk çeşte, elli ıklığı rebab Hup çalınsun odada «ikitelli saz» sözü ile’‘600 yıldır unutulmamıştır. Saz, Kopuz Türk kültürünün geleceğe aktarılma noktasındaki en önemli temel taşlarından biridir. Anadolu insanı bu küçük ve köklü bir geçmişe sahip olan saz ile hem inançlarını hem de yaşamsal sorunları anlatmaya yüzyıllar boyunca devam ettirmişlerdir. Yazılı kültürden daha çok sözlü kültürün hâkim olduğu Türk topraklarında sözlü geleneksel yapının arşivlenmesi ve aktarılmasında bir aracı olarak önemli bir görev edinmiştir.
Irızva sazının Yapı Bakımından Özellikleri:
Irızva sazı bağlama veya kopuz ailesi içerisinde gösterilebilecek en küçük boyutlu çalgı aleti olarak bilinmektedir. Tekne kısmı genel anlamda dut ağacındandır. Göğüs veya sap kısmında ardıç veya ceviz gibi farklı türden ağaçlarda kullanılmaktadır. Irızva sazı doğu Anadolu bölgelerinde özellikle balta tekne dediğimiz tekne yapısı daha çok tercih edilmektedir. Malatya veya Maraş, Elâzığ Baskil bölgelerinde karşılaştığımız Irızva sazları sap kısmı 55-60 gövde ise 30 cm civarındadır. Irızva sazlarında ses delikleri göğüs kısmında çeşitli motifler açılarak oluşturulmaktadır. Perde sistemi ise 12 perde veya 13 perde olarak tercih edilmektedir. Bu sazda 12 perdenin kullanılması sebeplerinden biride Alevi inancında 12 imamları temsil ettiği şeklindeki inanışlar dedeler veya Zakirler tarafından ifade edilmiştir.
Irızva Sazında;
Tekne: Dut veya iğde ağacından
Sap: Ardıç, gürgen ağacından
Göğüs: Beyaz çam veya ardıç ağacından
Burgu: Ardıç ağacından oluşmaktadır.
Irızva Sazı Akort Düzeni:
Irızva sazında akort düzeni bir üst ve bir alt telden oluşmaktadır. Alt tel la ve üst tel mi olacak şekilde akortlanmaktadır. Irızva sazlarında alt tel düzeninde sesi güçlendirmek amacıyla bazen iki tel olarak da kullanıldığı görülür. Bu durumda iki telli sazın 3 tele dönüştüğü anlamı oluşmaz. Çünkü alt tellere eklenen ikinci tel sesin gücünü arttırmak için eklenmektedir. Bu akort sistemin dışında alt tel bazen re sesine çekildiği de görülmüştür.
Irızva Sazı Çalma Teknikleri
Irızva sazı icrasında mızrap kullanılmamakta olup, pençe veya şelpe vurma tekniği ile icra edilmektedir. Bu kavramların dışında tel çekme veya parmak çekme teknikleri de Irızva sazı icrasında kullanılmaktadır.
Irızva sazı yoğun olarak kullanıldığı bölgeler:
Irızva sazı Anadolu coğrafyası üzerinde birçok bölgede icra edildiği görülmektedir. Toroslardan doğu Anadolu’ya uzanan bölgede icrasına daha çok rastlanılmaktadır. Irızvanın kendine has tarzı ve çalma tekniği ile daha çok Malatya Arguvan ve Maraş Elbistan bölgesinde icra edilmektir. Elbistan’da Sinemillî Alevi ocağına mensup kişilerin ise daha yoğun olarak icra ettiği bir enstrümandır. Yine Elâzığ ili Baskil ilçesine bağlı Şeyh Hasan köyünde, merkeze bağlı Sün köyünde Irızva sazı iki telli cura sazın icrası görülmektedir.
Değerlendirme ve Tespitler
- Irızva sazı Türklerin en eski sazlarından biri olarak gösterilmektedir.
- Günümüzde çalım tekniği ve icracıları unutulmak üzeredir.
- Şıh düzeni olarak alevi-Türkmen köylerinde icra edilmektir.
- Irızva sazı köklerini Dede Korkut ve Orta Asya kültüründen aldığı aşikârdır.
- Akort düzeni olarak genel anlamda alt tel mi ve üst tel la şeklinde akortlanmaktadır.
- Irızva sazı icra olarak geleneksel tınıları içermektedir.
- Alevi cemlerinde icra edildiği tespit edilmiştir.
- İlk kez 14. yüzyılda Kaygusuz Abdal şiirlerinde iki telli sazdan bahsedildiği görülmüştür.
- Bin yıldır Anadolu toprakları icra edilen bir enstrümandır.
- Irızva sazı yapımında genel olarak dut ağacı kullanılmaktadır
- Geleneksel Irızva sazlarında 3-5-7 motifli çeşitli Türkmen şekilleri sazın üzerinde işlenmiştir.
- Irızva sazı tek parça halinde oyma tekniği ile yapılmış olup ses delikleri ise genelde göğüs kısmında motif olarak islenmiştir.
- Son temsilcileri arasına Nesimi Çimen ve Ramazan Güngör olarak bilinmektedir.
- Kesin bir belge kayıt veya ulaştığımız bir kaynakça olmamasına rağmen, 3 bin yıllık bir tarihi geçmişi olduğunu düşünmekteyiz.
- Irızva sazının tanıtımı ve gelecek nesillere öğretilmesi noktasında çalışmalar yürütülmesi gerekmektedir.
- Geçmişten günümüze bağlamanın değişimi ve gelişimiyle birlikte özellikle tel sayısının çoğalmasıyla mızrapla çalmanın yaygınlık kazanması ikitellinin icrasını zayıflatmıştır.
- Karşıya verilecek olan mesaj ve sözün daha etkili oluşmasında Irızva sazı önemli bir görev üstlenmiştir.
- Irızva sazı icra edilirken mızrap kullanılmaz pençe vurma ve tel çekme teknikleri kullanılmaktadır.
- Doğu yörelerinde kullanılan Irızvanın (ruzba) geleneksel yapısında, tekne kısmı balta biçimindedir ve şelpe tekniği ile çalınır
- ikitelli cura, kültürel kodların aktarılmasında sözü pekiştirici ve kolay öğrenilir kılarak Alevi öğretisinin gelecekle bağını oluşturmada önemli bir araç olmuştur
- Âşık Nesimi Çimen kültürel bir değerin korunmasında ve aktarılmasında önemli bir görev üstlenmiştir.
- İkitelli cura (ruzba) icrasında, ana ezgi alt telden çalınır üst tel ise ana ezgiye eşlik sesi yani dem ses olarak kullanılır.
